تحولات روزهای اخیر پاکستان دولت عمران خان را در آستانه استیضاح و سقوط قرار داده است. اگر چه برخی ناظران معتقدند ماجرا از زمانی شروع شد که عمران خان در میانه جنگ اوکراین به مسکو سفر کرد و اسلام آباد حاضر نشد در نشست مجمع عمومی علیه روسیه رای دهد، اما برخی دیگر منشا بحران را به فرآیندهای سیاست داخلی پاکستان مربوط می دانند و تورم ۱۲ درصدی آن هم در آغاز ماه رمضان را در اتحاد دو حزب اصلی مخالف -مسلم لیگ (شاخه نواز) که در نبود نواز شریف توسط برادرش شهباز شریف و دخترش مریم نواز اداره می شود و حزب مردم تحت رهبری آصفعلی زرداری همسر بینظیر بوتو نخست  وزیر فقید پاکستان- از سویی و جذب ۲۰ نماینده موتلف با حزب تحریک انصاف عمران خان و در نتیجه از اکثریت انداختن تحریک انصاف موثر می دانند.

و البته خوانش خود عمران خان و حزب تحریک انصاف در مرتبط کردن این دو به یکدیگر در روایت و خوانشی ضدآمریکایی هم هست. اینکه از آنجا که عمران خان چهره ای ضدآمریکایی است و تلاش کرده سیاستی مستقل و متوازن با چین و روسیه پیش ببرد احزاب مخالف با صحنه گردانی آمریکا علیه عمران خان متحد شده اند و با پرداخت ۵ میلیون دلار به هر یک از ۲۰ نماینده جدا شده از تحریک انصاف موفق شده اند حزب حاکم را از اکثریت بیندازند و طرح استیضاح عمران خان را به مجلس بدهند. پروژه ای که زلمای خلیلزاد در نقطه مرکزی آن قرار دارد!

اما به هر روی در حالیکه قرار بود یکشنبه گذشته ۱۴ فروردین ماه ۱۴۰۱به طرح عدم اعتماد به دولت عمران خان در مجلس پاکستان رسیدگی شود و با خروج ۲۰ نماینده از تحریک انصاف تعداد آراء حزب حاکم در مجلس به ۱۵۸ رسیده و اکثریت حداقل ۱۷۲ رای برای تشکیل دولت را از دست داده بود ، قاسم خان سوری نائب رییس مجلس پاکستان با مطرح ساختن این ادعا که طرح عدم اعتماد با اصل پنجم قانون اساسی مغایرت دارد مانع از رسیدگی به این طرح شد و در پی آن عمران خان از عارف علوی رییس جمهور که رابطه نزدیکی نیز با او و حزب تحریک انصاف دارد خواست تا مجلس را منحل کند تا انتخابات پارلمانی زودهنگام ظرف ۳ ماه برگزار شود و در این مدت نیز دولت موقتا به کار خود ادامه دهد.

اگر چه عارف علوی با انحلال مجلس موافقت کرد اما از سویی کمیسیون انتخابات پاکستان اعلام کرد امکان برگزاری انتخابات زودهنگام ظرف ۳ ماه را ندارد و از سوی دیگر احزاب اپوزیسیون که حال با محوریت مسلم لیگ و حزب مردم علیه تحریک انصاف متحد شده اند با مراجعه به دیوان عالی پاکستان خواستار ابطال دستور رییس جمهور برای انحلال مجلس شدند.

درخواستی که دیوان عالی پنجشنبه ۱۸ فروردین سال ۱۴۰۱به آن رسیدگی کرد و رای به نفع اپوزیسیون و ابطال انحلال پارلمان داد تا مجلس به حیات خود ادامه دهد و شنبه ۲۰ فروردین سال ۱۴۰۱طرح عدم اعتماد به دولت عمران خان را به رای بگذارد.

عمران خان و ارتش

دعوای عمران خان با ارتش از تابستان گذشته تشدید شد. زمانی که بر سر تعیین فرمانده استخبارات ارتش ISI که یکی از قدرتمندترین نهادهای امنیتی داخلی و خارجی پاکستان است بین آقای خان و ژنرال قمر جاوید باجوه فرمانده ارتش اختلاف نظر پیش آمد. عمران خان خواستار تداوم فرماندهی ژنرال حمید فیض که از حامیان او در انتخابات جولای ۲۰۱۸ میلادی بود بر استخبارات ارتش بود اما ژنرال باجوه خواستار انتصاب گزینه مورد نظر خود بود. اگر چه نهایتا عمران خان به خواست ارتش تن داد و ژنرال ندیم احمد انجم را به فرماندهی استخبارات منصوب کرد اما نزدیک بودن پایان دوره فرماندهی ژنرال قمر جاوید باجوه و این ظن که عمران خان قصد دارد ضمن برکناری او، ژنرال حمید فیض را به فرماندهی ارتش منصوب کند و فرمانده قدرتمند ارتش پاکستان را حذف و منزوی کند ریشه اختلاف و بدگمانی بین ارتش و عمران خان را شکل می دهد.

الگوی رفتاری عمران خان از بسیاری از جهات قابل مقایسه با الگوی اردوغان در ترکیه است. همانند اردوغان مواضعی منتقدانه نسبت به  غرب دارد. همانند او می کوشد تا یک سیاست مستقل از غرب در پیش گیرد و به  شرق نیز نزدیک شود. همانند اردوغان با ارتش دچار چالش است و می کوشد تا ارتشی که بطور سنتی تعیین کننده نهایی در سیاست پاکستان بوده را از سیاست حذف کند و باز هم همانند اردوغان تلاش دارد تا از طریق بسیج خیابانی طرفدارانش و نسبت دادن مخالفان به توطئه ای آمریکایی، راه را برای قدرتگیری خود و تضعیف و انزوای مخالفان بگشاید.

سیاست بین الملل و عمران خان

همانگونه که گفته شد سفر عمران خان به مسکو در روز ۲۴ فوریه سال ۲۰۲۲ میلادی ، دقیقا همان روزی که روسیه به اوکراین حمله کرد و رای ممتنع پاکستان در رای گیری مجمع عمومی سازمان ملل علیه حمله روسیه به اوکراین به تغییر رویکرد پاکستان در سیاست بین الملل و چرخش به شرق تعبیر شد در حالیکه هند نیز در مجمع عمومی به قطعنامه محکومیت روسیه رای ممتنع داد اما چنین تفسیری از رفتار هند نشد. اما چرا؟

مسئله را باید با تمرکز بر مسئله چین و رابطه استراتژیک چین-پاکستان دید و نه صرفا با تمرکز بر مسئله روسیه . هند در نظم بین الملل بازیگر معارض چین و متحد آمریکا در برابر چین محسوب می شود که می تواند با همکاری با آمریکا در تنگه مالاکا  برای چین ایجاد تنگنای ژئوپلتیک کند و دسترسی چین به اقیانوس هند را قطع کند اما چین با پیش بینی تنگنای ژئوپلتیک در تنگه مالاکا و با سرمایه گذاری ۵۰ میلیارد دلاری در پروژه CPEC (همکاری اقتصادی چین پاکستان) و احداث راه از کاشغرتا بندر گوادور در پاکستان ضمن آنکه موفق شده تا مسیر انتقال کالا به غرب را با دور زدن تنگه مالاکا ۶ هزار کیلومتر کاهش دهد همچنین با استقرار در سریلانکا به نوعی رویکرد مهار هند را نیز در پیش گرفته. بنابراین در معادلات بین آمریکا و چین ، هند بازیگری است در کنار آمریکا؛ اما پاکستان با نزدیکی با چین و باز کردن دروازه سینکیانگ به اقیانوس هند در واقع مانعی در برابر سیاست مهار چین محسوب می شود.

با خروج هندی ها از پروژه چابهار در ایران و رفع تعارض منافع بین پروژه گوادور و چابهار و در ادامه اتصال گوادور به کریدور جنوب-شمال ایران یک گام بسیار موثر در پروژه کمربند و راه چین برداشته می شود که دسترسی چین را تا دریای سیاه و مدیترانه و بالتیک فراهم می سازد بدون آنکه با مخاطرات و تنگناهای ژئوپلتیکی تنگه های مالاکا ، عدن و کانال سوئز مواجه شود.

اما پاکستان دوره عمران خان علاوه بر نزدیکی بی سابقه به چین و کمک گرفتن از چین برای ایجاد توازن با هند از سویی و موازنه سازی با آمریکا از سوی دیگر ، در نگاه آمریکایی ها چه خطای دیگری دارد که او را مستحق رویکرد «پاکستان منهای عمران خان» می کند؟

 در دوره عمران خان حضور نظامی آمریکا در پاکستان به شدت کاهش یافت و پروازهای پهپادها و جنگنده های آمریکایی  از ۴۰۰ مورد به کمتر از ۲۰ مورد در سال آن هم با اطلاع دولت پاکستان رسید که نمونه آن را می توان در اظهارات آمریکایی ها در مقطع سقوط کابل در آگوست گذشته یافت که اعلام کردند امکان پرواز نزدیک به خاک افغانستان و رصد اطلاعاتی از نزدیک را ندارند و از راه دور انجام می شود که نشان دهنده کاهش قابل توجه حضور نظامی آمریکا در پاکستان بود. در دوره نخست وزیری عمران خان حضور نظامی آمریکا به پایگاه شهباز و پایگاه کویته که آن هم صرفا با اهداف مبارزه با مواد مخدر صورت می گیرد محدود شد در حالیکه قبل از آن آمریکا پایگاه های دیگر و تقریبا کل آسمان پاکستان را در اختیار داشت.

ارتش پاکستان بطور سنتی آمریکایی است. از هواپیماهای اف-۱۶ بهره می گیرد و مورد آموزش آمریکایی ها قرار دارد. اکثر افسران و ژنرال های پاکستان یا تحصیل کرده کالجهای نظامی بریتانیا و آمریکا هستند و یا در پاکستان توسط مستشاران نظامی آمریکایی آموزش دیده اند. با این وصف سیاست عمران خان در نزدیکی با چین و روسیه با ساختار ارتش پاکستان نیز همخوانی ندارد.

در تصویری بزرگتر از سیاست بین الملل که با تمرکز آمریکا بر چین و به ویژه سیاست محاصره و مهار چین در دریای جنوب چین و تنگه مالاکا از طریق پیمان آکوس و با همکاری با هند همراه است، چین با پروژه کمربند  به دنبال مقابله با این سیاست بوده و با تمرکز بر استان غربی سین کیانگ و باز کردن راه خود به بندر گوادار ، اقیانوس هند و سریلانکا از سویی و ایران و خاورمیانه از سوی دیگر کارت بدل را در اختیار دارد. کارتی که پاکستان مهمترین حلقه آن را تشکیل می دهد.

عمران خان و عربستان-امارات

اگرچه پاکستان بطور سنتی و بویژه پس از کودتای ژنرال ضیاءالحق علیه علی بوتو بخشی از حوزه نفوذ عربستان بوده و این نفوذ در دولتهای حزب مسلم لیگ نواز شریف نیز همواره تشدید شده و از سوی دیگر بسیاری از سرمایه داران پاکستانی نیز ساکن امارات متحده عربی هستند و حتی تابعیت امارات را نیز دارند اما فاش شدن اسناد پاناما در سال ۲۰۱۶ که منجر به برکناری نواز شریف و تشکیل پرونده برای مریم، حسن و حسین نواز فرزندان نواز شریف شد و به شکست حزب مسلم لیگ در انتخابات ۲۵ جولای ۲۰۱۸ میلادی در برابر تحریک انصاف انجامید، کاهش نسبی نفوذ عربستان سعودی در پاکستان را نیز به همراه داشت.

عمران خان اگرچه نخستین سفر خارجی خود را با سفر به حرمین شریفین انجام داد اما در برابر پادشاه سعودی زبان به انتقاد تند از سیاست عربستان در یمن گشود و مانع از حضور پاکستان در ائتلاف تحت رهبری عربستان در یمن شد؛ با جمهوری اسلامی ایران  رابطه نزدیکی برقرار کرد و در سفر به تهران از حسرت خود درباره عدم توانایی سخن گفتن به زبان فارسی به دلیل سیاست استعماری بریتانیا در شبه قاره سخن به میان آورد.

به همه اینها باید رویکرد نزدیکی و جلب نظر شیعیان پاکستان ، حضور در حرم امام رضا در مشهد و زیارت آن ، محکوم کردن ترورشهید سردار حاج  قاسم سلیمانی، سخنرانی در وصف بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره ) و نزدیکی با قطر، ترکیه و مالزی و بطور کلی حمایت از بلوک اخوان المسلمین را نیز افزود.

و این همه در حالی است که دستکم بعد از بهار عربی، اخوان المسلمین در کنار ایران به عنوان مهمترین دشمنان دولت عربستان سعودی و متحدانش شناخته شده اند.

دشمنی که اگر چه از سال ۲۰۱۷ میلادی و با محاصره قطر و حمایت ترکیه از آن کشور تشدید شد اما با قتل قاشقجی در استانبول در اکتبر ۲۰۱۸ میلادی  تا سر حد یک رویارویی تمام عیار دیپلماتیک نیز پیش رفت.

عمران خان و رژیم صهیونیستی

برخی از ناظران معتقدند رویکرد منتقدانه عمران خان در قبال پیمان صلح ابراهیم و تمایل تجار پاکستانی که دارای رابطه نزدیک با امارات هستند به پیروی پاکستان از سیاست امارات در قبال پیمان صلح ابراهیم را نیز باید از عوامل بحران اخیر در سیاست داخلی این کشور دانست.

مسئله اسراییل نیز در این پازل جایگاه خود را دارد. اقتصاد پاکستان با اقتصاد امارات نزدیکی و در همتنیدگی قابل توجهی دارد. تجار پاکستانی زیادی حتی تابعیت امارات را دارند و مایل هستند تا پاکستان نیز بخشی از پیمان صلح ابراهیم باشد تا بتوانند از مواهب رابطه با رژیم صهیونیستی نیز برخوردار شوند. اینها عمدتا در حال حاضر اپوزیسیون هستند که عمران خان را مورد حمایت قرار می دهند .  بر خلاف یک سنت دیرینه در پاکستان که در آستانه ماه رمضان تجار و بازرگانان بزرگ قیمتها را تا ۲۰-۳۰ درصد حتی پایین می آوردند ولی امسال از این کار خودداری کردند و تورم ۱۲ درصدی بویژه در ماه رمضان موجب بروز نارضایتی در اقشار متوسط و ضعیف شده است.

عمران خان و طالبان در افغانستان

یکی دیگر از حوزه‌های چالش بین پاکستان دوره زمامداری عمران خان و کشورهای غربی ، مسئله افغانستان بود.

یکی از مهترین دلایل نارضایتی آمریکایی‌ها از عمران خان خلف وعده‌ای بود که او درباره طالبان انجام داد. عمران خان بر خلاف تعهداتی که در دوحه پذیرفته بود اجازه داد تا شبکه حقانی به طالبان افغانستان بپیوندد و چنان رابطه‌ای با طالبان برقرار کرد که بسیاری از ناظران معتقدند شاه محمود قریشی وزیرامور خارجه دولت عمران خان را می توان با حفظ سمت وزیر خارجه دولت طالبان نیز دانست.

اتفاق دیگری که عمران خان اگر چه با انگیزه سیاست داخلی آن را رقم زد اما در افغانستان بیشترین تاثیر را گذاشت کاهش اجازه استفاده از آسمان پاکستان برای حمله به مواضع طالبان افغانستان بود که از ۴۰۰ حمله به کمتر از ۲۰ حمله رسید. همه اینها در ذهنیت آمریکایی‌ها ، عمران خان را تبدیل به شریکی نه چندان قابل اعتماد کرد که گرایش‌های اسلامگرایانه واضحی نیز از خود نشان می‌دهد و در قبال طالبان نیز به تعهدات خود پایبند نیست.

به این ترتیب بنظر می‌رسد موضوع افغانستان نیز در کنار سایر مولفه‌های تاثیرگذار در روند بی‌اعتمادسازی غرب نسبت به عمران خان نقشی کلیدی ایفا کرده است.

نقش جمهوری اسلامی  ایران چیست؟

می توان گفت که ایران در دوره عمران خان یکی از بالاترین سطوح روابط خود با پاکستان را تجربه کرد. سطحی که پس از دهه ۷۰ خورشیدی دیگر تکرار نشده بود.

دوره ای که همگرایی ایران و پاکستان در دوره زمامداری حزب مردم و بینظیر بوتو در پاکستان و آیت الله هاشمی رفسنجانی در ایران از سویی و همگرایی ایران-ترکیه از سوی دیگر موجبات تقویت سازمان همکاریهای اقتصادی اکو را فراهم ساخته بود.

در نزدیک به ۴ سال نخست وزیری عمران خان میزان حملات به شیعیان در پاکستان کاهش یافت. پاکستان کنترل بیشتری بر مرزهای خود در بلوچستان اعمال کرد و ایران مشکلات کمتری در مرزهای خود با پاکستان داشت و بویژه چنانکه برخی منابع دولتی در ایران گفتند عمران خان در سفر به تهران توانست رابطه نزدیکی با  مقام معظم رهبری ( مد ظله العالی ) برقرار نماید.

همزمان با این امر ،  خروج هندی ها از پروژه چابهار و کاهش همکاری اقتصادی ایران-هند بر اثر تحریم های ترامپ نیز به رویکرد توام با تردید پاکستان نسبت به ایران و انتقاد همیشگی پاکستانی ها نسبت به حضور هندی ها در بلوچستان ایران خاتمه داد. همچنین خط راه آهن اسلام آباد-تهران-استانبول که عمران خان به عنوان یکی از مهمترین موفقیت های دوره زمامداری خود به آن می بالد در همین دوره و با همکاری ایران اتفاق افتاد.

اگر بگوییم جمهوری اسلامی ایران تمایل به تداوم قدرت عمران خان در پاکستان دارد بیراه نگفته ایم. نمی گوییم عمران خان برای ایران ایده آل است چرا که هیچ کشوری در محیط بین الملل خارج از منافع ملی خود رفتار نمی کند و برای کشورهای دیگر نمی تواند ایده آل محسوب شود اما عمران خان کسی بود که پاکستان را از یک دشمن بالقوه منطقه ای برای ایران خارج کرد و آن را به دوست و همکار ایران تبدیل کرد. پس قطعا ایران تمایل دارد که قدرت عمران خان در پاکستان تداوم پیدا کند.

اربکان یا اردوغان؟

حال با توجه به رای دادگاه عالی پاکستان باید منتظر نتیجه نشست شنبه ۲۰ فروردین ماه سال ۱۴۰۱ ، مجلس باشیم. آیا موافقان طرح عدم رای اعتماد به نصاب ۱۷۲ رای از ۳۴۱ عضو مجلس پاکستان دست خواهند یافت؟ که اگر دست یابند با توجه به انتقال نماینده از حزب تحریک انصاف به اپوزیسیون یادآور نحوه برکناری نجم الدین اربکان رهبر حزب رفاه و نخستوزیر کابینه راه-رفاه ترکیه در ژوئن ۱۹۹۷ و تشکیل دولت توسط مسعود ییلمازخواهد بود. آن چیزی که در ادبیات سیاسی ترکیه تحت عنوان کودتای پست مدرن ارتش شناخته می شود و راه را برای بهره برداری اردوغان از تصویر ستمدیدگی اربکان نزد افکار عمومی ترکیه باز کرد و این سرمایه اجتماعی اربکان و مظلومیت ناشی از کودتای پست مدرن بود که ۵ سال بعد پیروزی قاطع حزب تازه تاسیس عدالت و توسعه در انتخابات نوامبر ۲۰۰۲ را در پی خود آورد.

با توجه به در پیش بودن انتخابات در ژوئیه ۲۰۲۳ میلادی که چیزی بیش از یکسال تا فرا رسیدن آن فاصله داریم آیا عمران خان و حزب تحریک انصاف بعد از رای عدم اعتماد مجلس پاکستان درجلسه نهم آوریلسال ۲۰۲۲ میلادی ، خواهند توانست این امر را به سرمایه سیاسی خود برای انتخابات آینده تبدیل کنند و با وجهه مظلومانه ناشی از برکناری با نقش آفرینی دولت آمریکا با پیروزی قاطعانه تری به قدرت بازگردند؟ و یا اینکه ظهور چهره کاریزماتیکی چون مریم نواز ویا شهباز شریف در حزب مسلم لیگ و امکان مهار تورم دو رقمی با حمایت اقتصادی عربستان-امارات و غرب قدرت را پس از ۴ سال به پنجابیهای حزب مسلم لیگ باز خواهد گرداند؟

اربکان یا اردوغان؟ هر دو سرنوشت می تواند در انتظار عمران خان باشد.

منبع : یورو نیوز

تهیه وتنظیم : کورش کریمی –کارشناس توسعه روابط فرهنگی پاکستان